NGHĨ VỀ TRUYỀN THÔNG VÀ PHẬT GIÁO
Huỳnh Kim Quang
Trong đạo Phật có câu nói rất phổ biến là “Nhất niệm thông tam
giới,” một niệm biến khắp ba cõi – cõi dục, sắc, và vô sắc. Một niệm tức là một
móng tâm, một ý nghĩ khởi sinh từ tâm. Điều này cho thấy hai ý nghĩa: làn sóng
vi ba khởi sinh từ tâm dù vô hình vô tướng vẫn có thể lan xa khắp ba cõi, và
qua đó, ảnh hưởng của một niệm có thể bao trùm cả cõi không gian rộng lớn vô
cùng.
Quan điểm này có thể nhìn thấy rõ nhất trong thế giới truyền thông ngày nay.
Chỉ trong chớp mắt, trong một cái nhấp tay hay cái bấm tay trên máy điện toán
hay điện thoại cầm tay thì một bản tin, một sự kiện, một hình ảnh có thể đi
khắp thế giới và ảnh hưởng đến hàng tỉ người trong “ngôi làng toàn cầu.”(1)
Những chữ và hình ảnh mà chúng ta đọc hay nhìn thấy được trên các máy điện
toán, các máy truyền hình, các điện thoại di động đều được cấu thành bởi những
ký hiệu mã hóa hay những điểm phân giải vi tế. Khi chúng ta đọc được chữ hay
nhìn được hình ảnh trên màn ảnh của máy điện toán, máy truyền hình, hay điện
thoại cầm tay, chúng ta chỉ nhìn thấy chữ và hình sau khi được tập thành hoàn
chỉnh, nếu không thì chúng ta không thể đọc được chữ hay nhìn thấy được hình gì
cả. Thực tế, chữ và hình đó chỉ là phần được biến thái của mã số hay điểm phân
giải do nhà lập trình máy tạo ra, giống như Duy Thức Học nhà Phật gọi là “thức
biến” từ dạng nguyên bản của các chủng tử nằm trong A Lại Da Thức thành thiên
hình vạn trạng của năng tri và sở tri. Chúng là kết quả của một quá trình
chuyển biến thần tốc và vi tế đến mức mắt thường của chúng ta không thể thấy.
Chúng thực sự không phải là cái mà chúng ta gọi là hiện thực như thực của sự
kiện, hay của một pháp đang diễn ra dù là trước mắt của chúng ta. Đó là thế
giới ảo, thế giới mà chúng ta có thể nhìn thấy hay nghe những biến tướng của
chúng nhưng không thể bước vào đó để cảm nhận như cuộc sống hiện thực.
Điều kỳ lạ đến không thể tưởng tượng được là chính thế giới ảo của truyền thông
đó đã ảnh hưởng toàn diện đến cuộc sống của nhân loại trong thế kỷ 21, mà trong
đó có Phật Giáo.
Nhờ kỹ thuật tin học hiện đại, truyền thông đã đi một bước dài chưa từng thấy
trong lịch sử từ lãnh vực thông tin đại chúng với truyền hình, báo chí, truyền
thanh vào sâu và xa trong thế giới thầm kín của từng cá nhân con người qua các
dạng trang mạng xã hội, Facebook, Twitter, blog, Friendster, hi5, Tagged,
Flixster, Classmates, Bebo, Orkut, Netlog, Google+, Linkedln, Tumblr, v.v… Nói
là mạng xã hội vì qua những trang mạng cá nhân này, con người có thể tự mở cửa
nhìn vào xã hội và ngược lại xã hội cũng có thể nhìn vào sinh hoạt của từng cá
nhân con người một cách tương đối dễ dàng và thuận lợi. Ở đây, thế giới tư ẩn
của mỗi cá nhân đã được phô bày ra trước xã hội có thể là tự nguyện và cũng có
thể là không tự nguyện. Từ đó nhiều nhà xã hội học như Brian Jung, từ
University Hospitals tại Cleveland tiểu bang Ohio, quan tâm đến quyền tư ẩn bị
xâm phạm.(2)
Theo thăm dò của Trường Cao Đẳng Tiểu Bang Georgia có chủ đề “Những Ảnh Hưởng Tiêu Cực Của Truyền Thông Xã
Hội Đối Với Trẻ Em Và Thanh Thiếu Niên” được công bố trong năm nay, nói
rằng giới trẻ Mỹ tuổi từ 8 tới 18 đã vào các trang mạng xã hội từ 45 phút tới
10 tiếng đồng hồ mỗi ngày. 51 phần trăm trẻ em cho biết họ đã bị trang mạng bắt
nạt, ngược lại 49 phần trăm trẻ em cho biết họ đã quấy rầy người khác trên
mạng. Trong khi đó cũng theo thăm dò nói trên thì 72 phần trăm những người làm
cha mẹ lo ngại con em họ phát hiện ra những thông tin không chính đáng trên
mạng.(3)
Trong khi đó, thăm dò của Viện Nghiên Cứu Toàn Cầu Pew có chủ đề “Trang Mạng Toàn Cầu Ảnh Hưởng Tốt Về Mặt
Giáo Dục Nhưng Cũng Ảnh Hưởng Xấu Về Mặt Đạo Đức Tại Các Nước Đang Trỗi Dậy Và
Phát Triển,” được công bố hôm 19 tháng 3 năm 2015 cho thấy rằng 64 phần
trăm người sử dụng internet tại 32 quốc gia đang trỗi dậy và phát triển cho
rằng trang mạng toàn cầu có ảnh hưởng tốt về mặt giáo dục, với ít nhất một nửa
nói rằng rằng nó có ảnh hưởng tốt về mặt quan hệ cá nhân (53%) và kinh tế
(52%). Cũng theo thăm dò của PEW nói trên, 42% số người trả lời cho biết trang
mạng toàn cầu có ảnh hưởng xấu về mặt đạo đức, ngược lại chỉ có 29% cho là có
ảnh hưởng tốt. Thăm dò của PEW nhấn mạnh rằng không một quốc gia nào được thăm
dò có đại đa số người cho là internet có ảnh hưởng tốt về mặt đạo đức.(4)
Tất nhiên, các phương tiện truyền thông đại chúng như internet, truyền hình,
báo chí, và các trang mạng xã hội đã và đang đem đến cho con người nhiều điều
bổ ích và tiện lợi. Chẳng hạn, nhờ truyền thông đại chúng và mạng xã hội, chúng
ta có được vô số tin tức cập nhật từng phút từng giờ trên khắp thế giới. Bao
nhiêu kiến thức phổ thông và chuyên môn về nhiều lãnh vực từ giáo dục, sức khỏe
đến mọi nhu cầu của cuộc sống, cũng như hàng khối dữ liệu, sách báo, phim ảnh
quý báu mà nếu không có internet, truyền thông và mạng xã hội hiện đại thì một
đời người chắc chắn không thể nào sưu tìm ra được.
Đối với Phật Giáo, thế giới tục đế là tương đối và vì vậy luôn luôn có tốt và
xấu, có thiện và ác cùng hiện hữu. Tự bản chất, thế giới truyền thông được hình
thành và phát triển trong mối tương quan tương duyên của nhiều điều kiện và
không có tự tính cố định. Chúng cũng luôn luôn biến đổi và vô thường trong từng
sát na chứ không phải chỉ trong giờ phút. Nó là thế giới ảo luân diễn trong ba
cõi không thật. Nhìn sâu vào bản chất cả truyền thông và con người dưới tuệ
nhãn của nhà Phật đều là không thật, chỉ như những ảo ảnh chợt hiện chợt tắt
trên màn hình kỹ thuật số. Cả hai đều đang đóng vai của những diễn viên trên
sân khấu cuộc đời mà đạo diễn chính là tâm thức con người. Tâm thức ấy có khi
thiện và cũng có lúc ác. Nhưng kỳ thật cái tâm chủ nhân ông tạm thời đó cũng
chỉ là trạng huống biến thể của một thế lực vô hình vô tướng nhưng năng lực thì
thật là kỳ diệu vô song mà mắt người không thấy được, giống như luồng điện kích
động cho những mã số và điểm phân giải hoạt động trên máy điện toán và màn ảnh
truyền hình.
Nhưng làm sao con người có thể thoát được tác động của thế giới truyền thông,
dù nó cũng là sản phẩm do chính con người tạo ra, trong cuộc sống tương đối và
nhiều hệ lụy này? Đây có lẽ cũng là điều mà nhiều người đang quan tâm.
Đức Phật đã nói từ lâu rằng con người là kẻ thừa tự những gì do chính họ tạo
ra. Chiêm nghiệm lời Phật dạy và nhìn vào thực tế chúng ta thấy con người tạo
ra máy điện toán, điện thoại cầm tay, trang mạng toàn cầu, truyền hình, báo
chí, v.v… Rồi cũng chính con người ở một bình diện nào đó là nạn nhân của những
sản phẩm kia. Điều mà đức Phật gọi là do con người tạo ra chính là hành động
tạo tác của thân, miệng và ý, hay nói theo thuật ngữ nhà Phật là ba nghiệp.
Trong 3 nghiệp này thì chủ chốt nhất là tâm. Vì vậy, để giải nghiệp thì phải
bắt đầu từ tâm. Tâm nghĩ điều lành thì miệng sẽ nói điều lành và thân sẽ làm
điều lành. Nhờ đó mà cuộc sống cá nhân và cộng đồng xã hội sẽ được nhờ, sẽ được
an ổn, hòa bình. Đây là điều kiện chính yếu và quan trọng nhất để xây dựng và
phát triển truyền thông theo chiều hướng cải thiện và xây dựng con người và xã
hội.
Trong ý nghĩa này, nhà làm truyền thông cần nên có cái tâm. Cái tâm mà thi hào
Nguyễn Du viết trong Truyện Kiều gọi là, “Thiện căn ở tại lòng ta…” Đó là cái
tâm lành mà nhà truyền thông nên nghĩ đến khi viết hay đưa một bài viết, một
bản tin, một hình ảnh lên các phương tiện truyền thông để phổ biến đến đại
chúng. Nghĩ cho người khác là tâm vị tha của nhà Phật. Nó phát xuất từ tấm lòng
biết nghĩ cho tha nhân, biết cảm thông và thương tưởng đến đồng loại, cũng như
biết điều mình sắp làm sẽ có tác dụng như thế nào đến cá nhân con người và xã
hội chung quanh. Trong thế giới tương đối này, chúng ta sống được là nhờ tất cả
những điều kiện, những duyên từ bản thân đến gia đình và cộng đồng xã hội gộp
lại, tuyệt nhiên trong đó không có một điều kiện nào đóng vai trò độc lập duy
nhất làm cho chúng ta tồn tại. Do đó, nhà truyền thông thực hiện quyền tự do
ngôn luận không phải là muốn nói gì, muốn viết gì cũng được, mà phải biết nghĩ
đến người khác, biết tôn trọng các quyền cơ bản của người khác, theo khuôn khổ
luật pháp của quốc gia mà mình đang sống, và không làm hại đến tha nhân và cộng
đồng xã hội. Chính vì thế, ngoài cái tâm ra, nhà truyền thông còn cần có cái
trí để biết cách hành xử quyền tự do ngôn luận của mình sao cho hợp tình hợp
lý. Cái tâm là từ bi. Cái trí là trí tuệ. Đó là hai cái bánh của cỗ xe Đạo Phật
mà nhà truyền thông Phật Giáo đang lái trên đường trung đạo đưa mình và người
ra khỏi sự trói buộc của nghiệp lực bủa vây để vươn đến cuộc sống an lạc, giải
thoát và phát triển toàn diện.
Khi đức Phật sắp nhập niết bàn, Thầy A Nan hỏi đức Phật sau này ghi lại những
lời dạy của Phật thì lấy gì làm bằng cho người khác tin, đức Phật dạy Thầy A
Nan nên bắt đầu mỗi bài kinh bằng câu: “Như thị ngã văn,” tức là “Tôi nghe như
vầy.” Tôi là Thầy A Nan. Nghe như vầy là nghe đức Phật giảng như thế nào thì
tụng lại, ghi lại như thế đó, không thêm không bớt. Nguyên tắc này có thể ứng
dụng thích đáng cho lãnh vực truyền thông. Nghe như thế nào, thấy như thế nào
thì kể và viết lại như thế đó, tức là tôn trọng sự thật. Không tôn trọng sự
thật, nhà truyền thông tự mình phá đổ niềm tin của khán thính độc giả, của quần
chúng. Nhà truyền thông không còn được tin tưởng nữa thì vai trò và chức năng
truyền thông của người đó cũng tự động mất hiệu năng.
Tuy nhiên, tôn trọng sự thật và phương cách trình bày sự thật để quần chúng
chấp nhận đòi hỏi đến kỹ thuật chuyên môn và kinh nghiệm đầy đủ. Vì thế, nhà
truyền thông cũng cần phải có kiến thức chuyên môn và kinh nghiệm dồi dào để
hoàn tất nghiệp vụ một cách tốt đẹp và nâng cao thành quả của công tác truyền
thông.
Trong thời đại mà truyền thông chiếm ngự hết mọi sinh hoạt của từng cá nhân con
người đến cộng đồng xã hội, những Phật tử, tăng, ni và nam nữ cư sĩ, không thể
không sử dụng đến truyền thông để hỗ trợ cho công cuộc hoằng pháp và góp phần
xây dựng và phát triển con người và xã hội. Tất nhiên, cho đến thời điểm này đã
có nhiều thành quả rất đáng khích lệ trong việc dùng truyền thông để hoằng pháp
với hàng ngàn trang mạng toàn cầu, trang mạng xã hội, đài truyền hình, đài phát
thanh, báo chí, tạp chí, sách vở, tài liệu, v.v… do cá nhân, chùa viện hay tổ
chức Phật Giáo của nhiều nước thực hiện.
Dù vậy, dường như đối với Phật Giáo Việt Nam trong và ngoài nước đều chưa thật
sự vận dụng đúng mức vai trò và chức năng của truyền thông cho công cuộc hoằng
pháp có hiệu quả rộng lớn không những trong giới Phật Giáo mà còn đối với quần
chúng và xã hội bên ngoài. Chẳng hạn, có rất nhiều chùa và tổ chức Phật Giáo
làm nhiều Phật sự ý nghĩa, nhưng vì không có người viết tin, viết bài có nội
dung thuyết phục để phổ biến trên các phương tiện truyền thông nên, đã không
đánh động được sự tham gia đông đảo hơn nữa của quần chúng Phật tử các giới.
Qua việc này có thể hiểu thêm một điều nữa là nếu các vị trú trì một ngôi chùa
có khả năng viết bản tin, viết bài Phật pháp có chất lượng để phổ biến trên các
cơ quan truyền thông thì sẽ giúp ích nhiều hơn nữa sự hiểu biết Phật Pháp và
xây dựng vững chắc hơn niềm tin của Phật tử.
Khi các phương tiện truyền thông tin học, kỹ thuật điện toán, kỹ thuật số phổ
biến rộng rãi thì giới Phật tử, xuất gia và tại gia, cũng cần phải cảnh giác
cao độ đối với việc lạm dụng hay bị lạm dụng quá đáng để gây ảnh hưởng không
tốt cho uy tín của Phật Giáo.
Tóm lại, truyền thông Phật Giáo gánh vác một sứ mệnh thật khó khăn, nhất là
trong thời đại tin học bùng nổ hiện nay với tình trạng ngày càng phức tạp của
thế giới ảo. Sứ mệnh khó khăn đó là vừa chu toàn chức năng truyền thông hiện
đại với việc bắt kịp những tiến bộ và đổi thay nhanh chóng từng ngày, vừa giữ
gìn được truyền thống phẩm chất giải thoát và giác ngộ của Phật Giáo. Nhưng, có
làm được như thế, truyền thông Phật Giáo mới có thể xứng đáng góp phần vào việc
xiển dương Chánh Pháp của đức Phật giữa thời đại tin học, điện tử, kỹ thuật số
biến đổi và tiến bộ phi mã.
Huỳnh Kim Quang
Chú Thích:
(1) Marshall McLuhan, Understanding Media, Gingko Press, 1964 và 2003.
(2) Brian Jung, The Negative Effect of Social Media on Society and Individuals,http://smallbusiness.chron.com
(3) http://www.gcsu.edu/adp/docs/social_media_issue_guide_1_.pdf
(4) http://www.pewglobal.org/2015/03/19/internet-seen-as-positive-influence-on-education-but-negative-influence-on-morality-in-emerging-and-developing-nations/
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét