NAM GIAO

TÍN NGƯỠNG VÀ TRÍ THỨC

Thu Giang Nguyễn Duy Cần

Tác giả Nguyễn Duy Cần tự Thu Giang (1907-1998) là một trong những học giả nổi tiếng ngang hàng với các vị Nguyễn Hiến Lê, Toan Ánh, Nguyễn Đăng Thục, Lê Văn Siêu…  Ngoài việc trước tác và tham gia viết báo, ông từng là giáo sư của trường Đại học Vạn Hạnh và là Trưởng ban Triết Đông của Đại học Văn khoa Sài Gòn trước năm 1975.

Ông có một số lượng trước tác đồ sộ (hơn 30 tác phẩm nghiên cứu). Nổi tiếng nhất là các cuốn “Lão Tử Tinh Hoa”, “Trang Tử  Nam Hoa Kinh”, “Cái Dũng của Thánh Nhân”, …  mà hầu như sinh viên, học sinh ban Triết của thời đại nào cũng từng có đọc qua.

Xin được gửi đến bạn đọc Phần đầu của Chương 5 của cuốn “Thuật Tư Tưởng” như một tưởng niệm đến giáo sư Trần Chung Ngọc (1931-2014). 

Giáo sư Triết Nguyễn Duy Cần là một nhà đạo học Đông phương, Tiến sĩ Vật lý Trần Chung Ngọc là một nhà khoa học Tây phương; tuy hai người sống cách nhau hơn một thế hệ và làm việc trong hai nền học thuật khác nhau nhưng cả hai đều có cái nhìn về các phạm trù Tín ngưỡng và Lý trí, về cơ bản, không khác gì nhau.  - NG 

■ Chương 5 (Trang 80-84)

Hiểu biết và tin tưởng là hai điều khác nhau xa. Cái nguyên tắc của nó không giống nhau. Thế mà xưa nay người ta hay lầm lẫn hai vấn đề nầy với nhau lắm.

Trước kia tôi đã có nói qua vấn đề Tín Ngưỡng. Nay bàn lại cho rõ ràng và dễ hiểu hơn. Trong thuật tư tưởng, vấn đề tín ngưỡng và trí thức thật là hết sức quan hệ, không thể bỏ qua mà không biết cho được.

⁂

Tín Ngưỡng là bất kỳ một ý tưởng, một giáo lý nào mà ta chỉ tin suông thôi, không cần quan sát và thí nghiệm lại. Trái lại, một đức tin mà quan sát và thí nghiệm thấy đúng với sự thật, thì không còn gọi là tín ngưỡng nữa, mà phải gọi là trí thức, nghĩa là hiểu biết.

Đối với Tín Ngưỡng, thì Lý không còn ăn thua gì nữa cả. Nó có chen vào chăng là chỉ để mà biện hộ cái điều mình đã tin tưởng kia thôi.  

Tín Ngưỡng và Tri Thức, là hai lối tác động của tinh thần khác biệt nhau xa.

Tín Ngưỡng là một lối trực giác vô tâm do nhiều nguyên nhân ở ngoài ý chí của mình. Còn Tri Thức là sự thu thập hữu tâm theo phương pháp khoa học, nghĩa là đã quan sát và thử nghiệm qua rồi.

Nhân loại trước đây sở dĩ chìm đắm trong vòng Tín Ngưỡng là vì khoa học chưa được vạn năng mà lòng khao khát sự hiểu biết của con người thì vô hạn. Những sự thật nhan nhản của khoa học đã tìm ra cũng vẫn còn bao bọc trong một tấm màn huyền bí. Khoa học chỉ giải được "cái cách hoạt động" của sự vật. Cái khoảng mênh mông vô sở tri của tạo vật, mà chính không một triết học nào hiển minh ra được, là thuộc về cái thế giới nhiệm mầu của không tưởng: Nó chứa chan biết bao là hi vọng của người, cho nên không có một cái Lý nào phá nó cho nổi. Bởi vậy, Tín Ngưỡng bất kì là thuộc về loại nào; tín ngưỡng của tôn giáo hay chính trị ... đều là những lực lượng lớn lao đáng sợ. Đã tín ngưỡng là vì Hi vọng, mà đã Hi vọng thì đừng có mong mỏi đem Lý Luận phá đi lòng ao ước thiết tha của người ta làm chi cho phí công tổn sức.

Sự thật ở đời, không bao giờ làm thỏa được lòng tham muốn của con người, cho nên có số người không hi vọng được ở hiện tại nữa. Người ta hi vọng nơi tương lai ... nơi một tương lai mà họ tưởng tượng cho là sẽ được thỏa mãn, sung sướng không còn có một trở ngại nào nữa cả. Nhà duy tâm thời mong mỏi nơi một thế giới bồng lai đầy hoa lệ ngoài cõi đời thực tế này; nhà duy vật thì mong mỏi một thế giới đại đồng, nơi mà tất cả con người ai ai cũng được vui sướng hả hê ... Đó toàn là cảnh trong mộng ước. Họ mong ước nên họ tín ngưỡng, họ xem những kẻ nào hứa hẹn đưa học đến cảnh ao ước của họ đó là những bậc đại ân nhân của họ. Ai cả gan đem lý luận mà phá hoại cái đức tin của họ kia, cái mộng đầy hứa hẹn ngọt ngào, họ sẽ cho kẻ ấy là kẻ thù, là bọn người phản tiến hóa, phản cách mạng v.v... Đây là tâm lý thông thường rất dễ hiểu.

Bởi vậy, nhà thông thái nhất có khi cũng phải mất cả óc phán đoán phê bình của mình, một khi sang qua giới tín ngưỡng. Như Pasteur là một vậy: Bên giới Trí Thức, ông là nhà thông thái nhất. Bước qua giới Tín Ngưỡng, ông đọc kinh xem lễ, tín ngưỡng Chúa Trời ngoan ngoãn như một người đàn bà hay con trẻ.

⁂

Xưa kia, nguyên nhân của Tín Ngưỡng là nguyên nhân thần linh. Người ta nhận nó một cách sợ sệt, không dám cãi. Ngày nay, tuy chúng ta biết rõ nguyên nhân nó ở nơi ta, ở nơi lòng "sợ đau khổ, ham sung sướng" của ta, nhưng nó cũng vẫn cưỡng ta phải nhận nó như thuở xưa kia. Lý luận đối với nó không hiệu quả gì cả, cũng như đối với sự đói khát vậy. Người ta một khi đã bị sống dưới quyền của sự đói khát dày vò, thì đừng có đem lý luận vào làm chi nữa. Người ta chỉ mong có một điều là đỡ khát đỡ đói đi đã. Bất kì cái gì có thể thỏa mãn điều mong mỏi ấy là đủ. Lý luận khi ấy đều phải vứt vào một xó cả. Cái gì thỏa mãn đặng lòng mong ước kia là đủ. Lý luận có chen vào làm trở ngại cho lòng tin tưởng, là phải vứt nó ngay qua một bên. Cho nên vô ý mà động đến lòng Tín Ngưỡng, dẫu là của người yêu của mình, là một điều vụng dại nhất.

⁂

Những cuộc cách mạng chân chính trong xã hội là những cuộc cách mạng thay đổi những tín ngưỡng nền móng của một dân tộc, tuy những cuộc cách mạng như thế rất ít có lắm. Vì thường thường, có thay đổi chăng là thay đổi cái vật người tín ngưỡng đó, chớ lòng tín ngưỡng không dễ gì thay đổi được.

Lòng tín ngưỡng khó mà chết đặng. Nó là một nhu cầu cũng như những nhu cầu của con người về vấn đề sướng khổ vậy. Lòng người thích yên ổn và rất ghét sự phân vân ngờ vực. Lắm khi tâm trí cũng phải bị trải qua nhiều lúc hoài nghi, nhưng rồi cũng không thể sống trong cảnh ấy lâu được. Người ta cần phải có một tín điều hay luân lý dìu dắt để khỏi phải có sự suy nghĩ, đỡ phân vân lưỡng lự. Bởi vậy, hễ có phá hoại giáo lý này là để thay vào giáo lý khác. Đó là những nhu yếu không thể tiêu diệt được. Lý Trí không còn chỗ nào lọt vào trong cho được nữa. Nó mà có chen vào chăng, là chỉ để dùng làm tôi mọi cho Tình Cảm, cho Dục Vọng, dùng để làm "ông trạng sư" biện hộ cho điều mình đã sở vọng kia cho có vẻ lý luận, nghĩa là cho lòng mình được yên ổn, khỏi phải có sự áy náy nghi ngờ nữa.

Nếu xét kĩ lịch sử tư tưởng của loài người ta thấy một cách đáng thương rằng: Trí Huệ con người thì tiến rất mau, còn Tình cảm thì gần như bất di bất dịch.

Đành rằng, lòng tin tưởng của con người về một giáo lý nào bất kì, dù chỉ là một ảo tưởng thôi, ta cũng không nên khinh thường những ảo tưởng ấy. Cũng vì nhờ các lực lượng ma thuật của nó, mà điều hư ảo ấy lại trở nên mãnh liệt hơn sự thực thập bội. Một tín ngưỡng mà được cả dân trong nước thu nhận, có thể làm cho dân nước ấy có được một tinh thần thống nhất và mạnh mẽ vô cùng, có thể xoay cả dục diện xã hội trong nháy mắt. Vấn đề Tín Ngưỡng là vấn đề quan hệ rất lớn đến sự Tồn Vong của một nước, cả một dân tộc.

Đừng nói chi những tín ngưỡng lớn lao căn bản của một dân tộc làm gì. Những ý kiến, những dư luận hằng ngày thông dụng trong dân gian, sức mạnh nó cũng lớn lao hết sức. Một khi con người vô tâm để cho nó chi phối, thời đã mất cả tư cách tư tưởng và phán đoán vô tư rồi. Cá nhân bấy giờ chỉ còn là cái hồn của quần đoàn, tư tưởng theo quần đoàn, hành động theo quần đoàn, nghĩa là theo dục vọng của quần đoàn.

Nguồn: Trích từ sách “Thuật Tư Tưởng” của tác giả Thu Giang Nguyễn Duy Cần.

Nhà xuất bản Thanh Niên, Bến Tre, 1999.

Theo thống kê không đầy đủ, các tác phẩm đã xuất bản của Thu Giang Nguyễn Duy Cần bao gồm (theo http://vi.wikipedia.org):

1.     Duy tâm và duy vật 1935

2.     Toàn chân triết luận 1936

3.     Thanh dạ Văn chung 1939

4.     Cổ nhân 1940

5.     Cái dũng của Thánh nhân 1951

6.     Óc sáng suốt 1952

7.     Thuật tư tưởng 1953

8.     Thuật xử thế của người xưa 1954

9.     Trang Tử tinh hoa 1956

10. Lão Tử tinh hoa

11. Văn minh Tây phương và Đông phương 1957

12. Tôi tự học 1960

13. Thuật Yêu đương 1960

14. Lão Tử Đạo đức Kinh 1960

15. Một nghệ thuật sống 1960

16. Cái cười của Thánh nhân

17. Tinh hoa Đạo học Đông phương

18. Phật học tinh hoa

19. Nhập môn Triết học Đông phương

20. Văn hóa Giáo dục miền Nam Việt Nam 1970

21. Nam hoa kinh

22. Dịch học tinh hoa

23. Để trở thành nhà văn

24. Tâm sự người xưa

25. Đạo học Đông phương trong xã hội ngày nay

26. Thuật dưỡng sinh của Đông phương Đạo học

27. Chu Dịch huyền giải

28. Liệt Tử Xung hư chân kinh

29. Chu Dịch tường giải

30. Tử vi bí kiếp

31. Thiền đạo Trung Hoa