Chuyện cũ nói lại
NHÀ NƯỚC: ÔNG LÀ AI?
Cao Huy Thuần
Ngày xưa, ta gọi là “Quốc gia”. Quốc gia Việt Nam. Gia là nhà, quốc là nước.
Bởi vậy, ai cũng hiểu như là hiển nhiên: Quốc gia là Nhà nước. Nhà nước ấy,
theo định nghĩa pháp lý mà mọi người trên thế giới thường học, gồm ba yếu tố
căn bản: một lãnh thổ, một dân số, một tổ chức chính trị. Việt Nam là một Nhà
nước vì Việt Nam có một lãnh thổ hình chữ S, một dân số gồm nhiều thành phần
dân tộc, một chính thể đóng đô tại Hà Nội. Thế giới hiểu Nhà nước Việt Nam là
vậy. Nhưng người Việt Nam hiểu như vậy thì lầm to ! Đọc Hiến pháp 1980,
rồi Hiến pháp 1992, rồi Dự thảo sửa đổi Hiến pháp hiện nay, “Nhà nước” trong đó
không phải là Quốc gia. Không phải là... Nhà nước ! Không gồm ba yếu tố
như ta thường học. Nó là cái gì đó không chính xác, và nó không chính xác vì
ngôn ngữ đẻ ra nó không phải là ngôn ngữ pháp lý mà là ngôn ngữ chính trị. Ngôn
ngữ chính trị khai sinh ra nó nằm trong Hiến pháp 1980, tức là Hiến pháp chấm
dứt Nhà nước Việt Nam Dân Chủ Cộng Hòa thiêng liêng của thời Tuyên Ngôn Độc
Lập, chấm dứt Hiến pháp 1946 mà ngôn ngữ rất pháp lý, chính xác. Nói lại chuyện
cũ may ra hiểu được chuyện mới chăng.
Trong “Lời Nói Đầu” của bản Hiến Pháp 1980 ấy có câu chỉ đạo như sau: “Nó (tức
là Hiến pháp) thể hiện mối quan hệ giữa Đảng lãnh đạo, nhân dân làm chủ, Nhà
nước quản lý trong xã hội Việt Nam”. Quái, Quốc gia Việt Nam chạy đi đâu mà bây
giờ chỉ còn “xã hội Việt Nam” ? Trong cái “xã hội” ấy, “Nhà nước” chỉ còn
là một trong ba thành phần, đứng đàng sau rốt, như cái đuôi con voi. Vậy thì “Nhà
nước” này đâu có phải là khái niệm pháp lý mà ai cũng hiểu ? Nó là cái gì mà
vai trò được giao phó là công việc của một anh quản lý ? Hiến pháp 1992
hiện hành và Dự thảo sửa đổi không lặp lại nguyên văn câu tuyên bố chỉ đạo ấy
nữa, nhưng tinh thần là y chang, một sợi chỉ hồng ấy thôi xuyên suốt từ đầu đến
cuối. Đảng lãnh đạo, Nhà nước quản lý. Đảng và Nhà nước là hai. Đảng là ai, mọi
người đều thấy cụ thể. Nhưng “Nhà nước”, thực thể là thế nào, có thực thể hay
không, khi Quốc hội cũng là đảng viên, khi Chính phủ cũng là đảng viên, khi đâu
đâu cũng là đảng viên ? Nếu Đảng và “Nhà nước” là hai thì ông Tổng bí thư
Nguyễn Phú Trọng không phải là Nhà nước ? Thế tại sao khi ông đi thăm nước này
nước nọ, họ tiếp ông như đại diện của Nhà nước Việt Nam ? Trong đầu của mọi
người trên thế giới, ông là Nhà nước Việt Nam ! Họ trương cờ đỏ sao vàng của
Nhà nước Việt Nam để tiếp ông. Ông đứng nghiêm trang nghe quân nhạc của họ cử
hành bài quốc ca của Nhà nước Việt Nam. Họ đâu có tiếp “xã hội Việt Nam” !
Họ tiếp “Nhà nước Việt Nam” ! “Xã hội Việt Nam” đâu có quốc kỳ, quốc
ca ? Quốc kỳ ấy, quốc ca ấy có từ khi Chủ tịch Hồ Chí Minh thành lập lại
Nhà nước Việt Nam đã bị xóa bỏ trên bản đồ thế giới như một quốc gia độc lập.
Trước đó, vẫn có “xã hội” nhưng không có Nhà nước ! Nhà nước của Chủ tịch Hồ
Chí Minh là một chữ S độc lập, một con Hồng cháu Lạc độc lập, một chính quyền
độc lập trong đó đảng Cộng sản tham gia như một thành phần. Như
vậy, đảng Cộng sản nằm trong chính quyền, ở trong Nhà nước, cùng với nhân dân
nằm trong bụng của Nhà nước, đâu có nằm lên trên ? Dù cho sau đó, Hiến pháp
1980 ban cho đảng Cộng sản quyền lãnh đạo, và nếu nhân dân chấp nhận quyền đó,
thì đó hiển nhiên là lãnh đạo trong chính quyền, lãnh đạo chính quyền,
chứ sao lại lãnh đạo Nhà nước ?
Vậy thì “Nhà nước” được đẻ ra từ 1980 không phải là Nhà nước của Chủ tịch Hồ
Chí Minh rồi ! Vì vậy, khái niệm lẫn lộn như chỉ rối. Chẳng hạn, khi điều 9
đoạn 2 của Dự thảo sửa đổi viết: “Mặt Trận (Tổ Quốc) cùng Nhà nước chăm lo và
bảo vệ lợi ích chính đáng của nhân dân”, chữ“cùng” trong đó thật là
bí hiểm. Sao lại “cùng” ? Nếu anh ở trong Nhà nước thì anh không thể
“cùng” được. Anh chỉ “cùng” với một cái gì hay với ai là khi cái đó, người đó,
ở ngoài anh, chẳng hạn anh “cùng” với vợ anh. Vậy Mặt Trận ở ngoài Nhà nước à ?
Lại cũng chẳng hạn khi điều 29 của Dự thảo sửa đổi viết: “Nhà nước tạo điều
kiện để công dân tham gia quản lý Nhà nước...”, quái, ấy là một Nhà nước hay
hai Nhà nước ? Nhà nước nào tạo điều kiện ? Nhà nước nào được quản lý ? Nếu là
hai thì vô lý, vì làm gì có hai Nhà nước, cũng như làm gì có hai mặt trời ! Nếu
là một thì lại không chính xác vì cái việc “tạo điều kiện” là việc của
các cơ quan Nhà nước, của chính quyền, trong đó
đáng lẽ có cả đảng Cộng sản như đã nói.
Hãy đọc lại Hiến pháp 1946: làm gì có chữ “Nhà nước” ! Bởi lẽ Nhà nước
1946 là nước, nước Việt Nam Dân Chủ Cộng Hòa, và trong nước ấy chỉ có một chính
quyền thôi, gồm: Nghị Viện (Quốc Hội), Chính phủ, cơ quan tư pháp, Hội đồng
nhân dân và Ủy ban hành chánh ở các cấp địa phương. Đó là các cơ quan của
chính quyền Nhà nước mà Hiến pháp quy định quyền hạn và trách nhiệm cụ thể cùng
các mối tương quan qua lại. Lúc đó cũng có đảng chứ, và đảng cũng chi phối
chính quyền chứ, có thể lãnh đạo nữa trên thực tế, nhưng dù lãnh đạo đi nữa,
đảng cũng là một bộ phận của chính quyền Nhà nước, như Chủ tịch Hồ Chí Minh đã
nhắc lui nhắc tới hoài mãi: “Đảng ta là đảng cầm quyền”. Cầm quyền là
cầm chính quyền trong Nhà nước, chứ đâu có đặt bày ra một khái niệm “Nhà nước”
mông lung rồi giao cho nó cái phận sự của anh quản lý, làm việc dưới một thế
lực lãnh đạo không pháp lý hóa được và cũng không muốn pháp lý hóa vì pháp lý
hóa thì hóa ra nó ở dưới luật mất rồi, đâu còn tối cao nữa ! Tất cả nhập nhằng
mà ai cũng biết và cũng nói từ lâu trong quan hệ giữa đảng và “Nhà nước” là do
ở chỗ ấy: dẹp bỏ ngôn ngữ pháp lý của Hiến pháp 1946 và thay vào đó hai khái
niệm chính trị bằng ngôn từ chính trị: “lãnh đạo” và “quản lý”. Chừng nào hai
khái niệm chính trị ấy chưa làm đề tài để thay đổi tư duy, sửa đổi Hiến pháp
chỉ là thay đổi văn bản chính trị này bằng văn bản chính trị khác, không ảnh
hưởng thực sự gì đến đời sống pháp luật.
Vậy thì Nhà nước là gì, và vai trò đích thực của Nhà nước là gì ? Phe tự do
nói: Nhà nước là trọng tài. Phe mác xít nói: là bộ máy nằm trong tay một giai
cấp để bóc lột giai cấp khác. Gác ra ngoài tranh luận lý thuyết ấy, điều chắc
chắn là lúc nhân loại đang còn ban sơ thì Nhà nước chưa có. Xã hội đầu tiên của
loài người chắc hẳn là xã hội gia đình. Sau đó là thị tộc, đẳng cấp, bộ lạc...
Nghĩa là Nhà nước không phải là cách tổ chức chính trị duy nhất của xã hội
trong lịch sử nhân loại, nhưng là cách tổ chức chính trị mới mẻ nhất, hoàn hảo
nhất. Nhà nước xuất hiện sau một quá trình tiến triển dài của những cấu trúc xã
hội ; những cấu trúc này càng ngày càng trở nên phức tạp và càng được phân biệt
với nhau. Nhà nước là sản phẩm của quá trình đó. Durkheim nói như vậy. Thuyết
mác xít thì giải thích: Nhà nước xuất hiện lúc mà những mâu thuẫn giai cấp
không thể dung hòa được nữa. Dưới cái nhìn này hay cái nhìn kia, Nhà nước đều
xuất hiện ngay khi có một đầu não chính trị tách ra khỏi xã hội và làm nhiệm vụ
tạo lập trật tự. Trong học thuyết mác xít, quyền hành từ xã hội mà ra nhưng lại
có vẻ đứng lên trên xã hội để ngăn chận không cho những mâu thuẫn giai cấp đi
đến mức làm tiêu diệt cả xã hội. Trong tư tưởng Durkheim, Nhà nước là một cơ
quan có lý tính, có khả năng vượt qua những lợi ích và tranh chấp cá nhân.
Dù thế nào đi nữa, bản chất của Nhà nước là thống trị, thống trị bằng cách ban
hành những quy tắc mà công dân phải tuân theo, nếu không thì sẽ bị trừng trị.
Mà sự trừng trị của Nhà nước thì hiệu nghiệm lắm, bởi vì Nhà nước có độc quyền
cưỡng chế bằng quân sự. Cưỡng chế, đó là đặc tính của Nhà nước. Lịch sử của Nhà
nước là lịch sử của sự tập trung dần dà quyền hành cưỡng bức vào tay những
người cai trị, và Nhà nước được đẻ ra lúc nó trở thành nguồn gốc chính đáng duy
nhất của quyền lực và bạo lực. Nói một cách khác, Nhà nước chưa bao giờ chỉ làm
công tác của một anh quản lý tính sổ tính sách. Nhà nước làm ra luật, Nhả nước
ban hành luật, Nhà nước tạo ra các cơ quan để thi hành luật, Nhà nước trừng trị
sự vi phạm luật, Nhà nước giải quyết những phân tranh xã hội, Nhà nước duy trì
trật tự: đó không phải là quản lý, đó là cai trị, và Nhà nước nào
cũng cai trị, kể cả Nhà nước xã hội chủ nghĩa. Dù chỉ là trên danh nghĩa thôi,
ai dám bảo Quốc hội của ta không cai trị ? Ông là “cơ quan quyền lực Nhà nước
cao nhất” mà. Ai dám bảo ông thủ tướng hiện nay không cai trị ? Cai trị, không
có gì khác hơn là soạn luật, làm ngân sách, thảo kế hoạch, bảo vệ trật tự an
ninh. Dù cho ông làm dưới sự lãnh đạo của điều 4, bản chất của công việc ông
làm là chính trị, không phải hành chánh. Dù có điều 4 đi nữa, khi ông làm những
công việc có bản chất chính trị, bản chất quyền lực, bản chất cai trị rồi, thì
ông không phải là anh quản lý nữa. Cho dù có lúc ông đội cái mũ quản lý, lúc
nào ông cũng cai trị, hoặc là cai trị thông qua bộ máy của đảng, hoặc là cai
trị thông qua bộ máy Nhà nước, hoặc là, nói cho chính xác, thông qua bộ máy của
Đảng - Nhà nước. Nói Nhà nước không cai trị cũng như nói thiên lôi không có
sét. Thiên lôi không quản lý sét cho ai ở trên đầu, thiên lôi đánh là đánh.
Bởi vì không có Nhà nước nào quản lý cả, bởi vì đã là Nhà nước thì là cai trị,
là sử dụng quyền hành chính trị, quyền hành ý thức hệ, cho nên vấn đề cố hữu
đặt ra là: Vậy thì đảng làm gì ? đảng ở đâu ? đảng “lãnh đạo” như thế nào ?
Chỉ có hai cách để giải quyết vấn đề. Một là đảng trực tiếp nắm hẳn quyền chính
trị, sử dụng trực tiếp mọi quyền hành Nhà nước, và như vậy thì đừng phân biệt
“lãnh đạo” và “quản lý” nữa trong đầu óc và trên giấy tờ, vì cả hai đã chính
thức nhập làm một. Hai là tách đảng ra khỏi Nhà nước như đã từng tuyên bố lâu
nay, và như vậy thì Nhà nước sẽ nắm thực quyền và khái niệm “lãnh đạo” phải
quan niệm lại. Trong cả hai trường hợp, trường hợp nào cũng cần có con gà và
nắm xôi để cúng tiễn đưa hương hồn anh quản lý về nơi chín suối.
*
Chuyện đã cũ, nói đi nói lại sợ nhàm mà chẳng được lợi lộc gì. Thế nhưng, mới
cách đây mấy ngày thôi, hồi đầu tháng 11 này, báo Tuổi Trẻ có đăng bài phỏng
vấn TS Nguyễn Sĩ Dũng, phó chủ nhiệm văn phòng Quốc hội, mà nhan đề làm tôi
giật mình: “Đổi mới là mệnh lệnh của thời đại”. Dù đã từng nhiều lần lạc quan,
rồi thời đại vẫn qua mà đổi mới vẫn cứ là mệnh lệnh, tôi vẫn muốn tiếp tục lạc
quan khi đọc đoạn cuối của bài phỏng vấn, trong đó ông phó chủ nhiệm kể lại lần
gặp cố thủ tướng Võ Văn Kiệt vài tuần trước khi ông mất:
“Lúc bấy giờ tôi có nói rằng cần phải hết sức tránh việc hình thành hai nhà
nước trong một đất nước. Chúng ta có thể nghiên cứu nhất thể hóa sâu rộng hơn,
như Singapore chẳng hạn, để Đảng lãnh đạo thật sự “hóa thân” vào Nhà nước...
Tôi cho rằng hiện nay đây là nhiệm vụ đầu tiên và quan trọng nhất để đổi mới
nền quản trị quốc gia của chúng ta”.
Nói với ông Kiệt thì chỉ cần nửa lời ông cũng hiểu, vấn đề là có ai khác nữa
hiểu như ông ? Ông phó chủ nhiệm nói thêm: “Thật ra, nhất thể hóa cũng đã được
Đảng ta đề ra, chứ không phải là điều gì mới mẻ cả”. Đúng vậy, không có gì mới.
Bản thân tôi cũng đã nói cách đây hơn hai mươi năm. Nhưng nói mà ai nghe ?
Dù vậy, mấy lời tâm huyết của TS Nguyễn Sĩ Dũng là tiếng nói của trí tuệ thức
tỉnh, buộc trí thức phải lưu tâm. Cảm tạ lời nói đó, tôi nghĩ rằng: giá như
Quốc hội chỉ đem vấn đề trọng yếu đáng nói này ra bàn thôi và gác qua một bên
mọi chuyện hoa lá cành khác trong Dự thảo thì quả thật thời đại sẽ ăn mừng cho
Việt Nam. Dù ăn mừng quá muộn.
Cao Huy Thuần
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét