NAM GIAO

Lời giới thiệu của Người Dịch: Nhân một cuốn phim được đề cử tham dự Giải Điện ảnh Oscar 2016, đọc bài phân tích lịch sử cận đại nầy của quốc gia láng giềng Phi Luật Tân thì không thể không nghĩ đến trong lịch sử cận đại nước ta, người Pháp cũng đã vào Việt Nam với “nhiệm vụ khai hóa” ("mission civilisatrice"). Nhưng hình như người Phi không có ưu tư về căn cước văn hoá nhiều so với người Việt để có thể tạo ra một Điện Biên Phủ hay một ngày 30 tháng 4 hầu chấm dứt sự hiện diện của các thế lực ngoại bang trên đất nước mình.

Nhìn lại quá trình 20 năm bình thường hóa bang giao Mỹ-Việt (1995-2015), và trong niềm hưng phấn của một số người Việt Nam khi thấy quan hệ Mỹ-Việt đang có vẽ có những nỗ lực nâng tầm để tiến đến “quan hệ chiến lược toàn diện”, biết thêm về một giai đọan đen tối của “người Mỹ xấu xa” trong lịch sử bang giao quốc tế, thông qua bài học Phi Luật Tân, cũng là một điều thú  vị đáng làm. 

Ngoài ra, kết luận của bài nầy về thảm hoạ chia rẽ ở mức độ quốc gia cũng phải làm cho độc giả ngậm ngùi không biết khi nào thì người Việt không còn tính “chỉ nghĩ đến mình”.

CUỘC CÁCH MẠNG BỊ BỎ QUÊN: 

CUỘC TRANH ĐẤU CỦA TƯỚNG LUNA 

CHO ĐỘC LẬP CỦA PHI LUẬT TÂN

Richard Javad Heydarian

Một lá cờ tơi tả của Đệ Nhất Cọng Hòa Phi Luật Tân,

đã được nhân dân Phi dùng trong cuộc chiến chống Mỹ dành độc lập.

[Hình của Arnaldo Dumindin (trích từ Philippine-American War, 1899-1902)]

Trong một bài báo đăng trên tạp chí Foreign Affairs  năm 1968, người anh hùng quốc gia Phi Luật Tân Benigno “Ninoy” Aquino đã than thở: “Sau gần một nửa thế kỷ cai trị, người Mỹ đã gây ra một chấn thương khi biến người Phi thành một loại người Mỹ khổ sở trong ba địa hạt:  nhân sinh quan, giá trị của đời sống và thị hiếu …” Vì vậy mà trong tất cả các thăm dò ý kiến, người Phi luôn luôn có cái nhìn tốt nhất về nước Mỹ, ông chủ thực dân cũ của họ.

Cuộc thăm dò Thái độ Toàn cầu năm 2013 (2013 Global Attitudes Survey) của Trung tâm Nghiên cứu Pew cho thấy có 85% người Phi đã có ý kiến tốt về nước Mỹ. Kết quả nầy cao hơn một cách đáng ngạc nhiên tỉ lệ 81% ý kiến tốt của chính người Mỹ về nước Mỹ của họ. Qua năm nay, 2015, tỉ lệ nầy của người Phi đã tăng lên 92% ý kiến tốt về siêu cường nầy của thế giới. Qua các trận chiến tranh từ chống Đế quốc Nhật trong Đệ Nhị Thế Chiến cho đến các cuộc chiến ủy nhiệm chống Cộng sản ở Triều Tiên, ở Việt Nam của thời Chiến tranh Lạnh, người Phi luôn luôn đứng kề vai sát cánh với người Mỹ. Nếu có một “giải thưởng về lòng trung thành” với nước Mỹ trong các nước đồng minh, chắc chắn Phi Luật Tân sẽ đoạt giải ngon lành.

Trên toàn thế giới, nước Mỹ được ca ngợi và thèm muốn nhờ ở chất lượng văn hoá (phim ảnh của Hollywood), ở các trung tâm năng động về sáng tạo (Thung lũng Điện tử Silicon Valley ở San Jose), và sức mạnh quân sự. Đa số dân Phi Luật Tân coi nước Mỹ như một vị cứu tinh, một hiệp sĩ trong bộ giáp sáng chói đã bảo vệ đảo quốc nầy thoát khỏi ma quỷ và sự đe dọa của những ý thức hệ phản dân chủ. Dù vậy người ta cũng có thể lý giải là nước Phi Luật Tân si mê nước Mỹ như vậy là do bệnh không thuộc lịch sử. Từ bao lâu nay, khi luận thuyết về chính tình quốc gia, người Phi thường quên bẵng cuộc chiến tranh Mỹ-Phi (1899-1902), một cuộc tranh đấu oai hùng cho nền độc lập Phi Luật Tân mà người Mỹ, với lòng tự tôn, đã dè bỉu là “một cuộc nổi loạn”.  

Để giải toả cho giai đoạn lịch sử bị quên lãng nầy, phim “Heneral Luna” đã được Phi Luật Tân giới thiệu để tham dự giải Oscar năm nay. Khi chọn chủ đề cuốn phim là Tướng Antonio Luna, đạo diễn muốn trình bày một kết cuộc sâu đậm và bi đát của Phi Luật Tân để dành được độc lập và những gian khổ trong tiến trình xây dựng quốc gia.

  

Cuốn phim nầy không nói về một chủ nghĩa dân tộc buồn khổ và hung hăng, mà Albert Einstein đã chê rất đúng là “bệnh con nít” và là “bệnh sởi của loài người”. Phim nầy nói về cái logic đạo đức của lòng yêu nước và về hiểm họa của tinh thần bộ lạc đầy tính chia rẽ. Phim Heneral Luna không tự nó đặt ra vấn đề đạo đức mà chỉ vẽ lên một cách chân thực hai khía cạnh đạo đức của tiến trinh xây dựng quốc gia.

Áp-phích quảng cáo phim “Heneral Luna” (Hình của poster.jpg)

Trình chiếu ra mắt hôm 24-7-2015 trên nhiều thành phố lớn tại Phi Luật Tân

Một Lịch Sử Bị Bỏ Quên

Thật ra thì nước Mỹ đã để lại một dấu ấn to lớn trên nước Phi hiện đại trong vài chục năm (công khai) đô hộ (1899-1946) so với hơn ba trăm năm (1565-1898) mà Tây Ban Nha đã tàn bạo xâm chiếm nước nầy. Như sử gia Arnold Toynbee đã mô tả cách thế mà Tây Ban Nha đã khống chế nước Phi “bằng một nhúm quân lính, quan chức và thầy dòng Thiên chúa giáo như mô thức họ đã áp dụng ở Đông Ấn”.

Nước Phi Luật Tân trong vùng Đông Nam Á đã được nước Mỹ dùng để khoe là một thuộc địa loại tốt. Chính quyền Mỹ đã cố gắng chứng tỏ họ không phải là một đế quốc Tây phương như Anh, Pháp, … Theo diễn giải của nhà báo nổi tiếng Neil Sheehan “lương tâm chính trị của người Mỹ không chấp nhận một chế độ thuộc địa công khai” vì chính họ đã từng dũng cảm nổi dậy chống sự thống trị của đế quốc Anh, “họ tin tưởng là chính sách đế quốc của họ không tàn hại                                        những dân tộc khác.” Dưới sự cai trị của người Mỹ, Phi Luật Tân đã có được một nền giáo dục phổ thông, một cơ sở hạ tầng tuy đơn sơ nhưng hiện đại, và những định chế dân chủ và tự do. Và chính gia sản nầy đã đưa nước Phi vào hàng quốc gia thứ hai ít nghèo nhất của Á châu.

Và ngay cả sau khi được trả độc lập năm 1946, Phi Luật Tân đã giao khoán cho nước Mỹ trách nhiệm giữ gìn an ninh quốc gia. Theo ký giả/giáo sư James Fallows, người Mỹ đã chỉ cho người Phi “tin rằng họ (người Phi) không thực sự nắm trách nhiệm về số phận của đất nước họ”. Qua những Hiệp ước Hỗ trợ Quân sự năm 1947, Hiệp định về Căn cứ Quân sự năm 1947, và Hiệp ước Hỗ tương Quốc phòng năm 1951, Hoa Thịnh Đốn đã trở thành người bảo kê chống xâm lăng cho nước (gọi là độc lập) Phi Luật Tân. Mặc dù các căn cứ quân sự Mỹ đã đóng cửa sau Chiến tranh Lạnh, nước Mỹ vẫn được coi như niềm hy vọng lớn nhất để Phi Luật Tân chống lại một nước Trung Quốc thù hằn đang ngấu nghiến đất đai đang tranh chấp của các nước nhỏ như Phi Luật Tân trong biển Nam Hải.

Chuỗi lịch sử lệ thuộc đó đã che khuất một quá khứ mà người Phi đã đứng lên như một biểu tượng tạo cảm hứng cho những người ái quốc trên toàn thế giới. Trong cuốn From the Ruins of Empire (Từ những Tàn Tích của Đế Quốc) xuất bản năm 2012, tác giả Pankaj Mishra đã chứng tỏ cuộc tranh đấu dành độc lập của người Phi chống lại Tây Ban Nha và Hoa Kỳ, đã gây hứng khởi khắp Á châu.

From The Ruins Of Empire, Pankaj Mishra, Penguin Books India, 2012

Theo học giả Benedict Anderson, phong trào ái quốc ở Phi, khởi từ những hoạt động của José Rizal, đã là lực lượng tiên phong cho châu Á, thể hiện cuộc tranh đấu đầu tiên trên lục địa nầy sau thời kỳ thuộc địa. Cuốn phim tiểu sử Heneral Luna diễn đạt được tinh thần cao quý của thời kỳ nầy trong lịch sử của nước Phi khi mà những người Phi đã được hưởng một nền giáo dục Tây phương, đứng lên đòi hỏi bình đẳng với văn minh Tây phương và sẵn sàng hy sinh mạng sống để xây dựng một quốc gia độc lập.

Nhưng cuộc tranh đấu cho độc lập đó đã tan vỡ không phải vì quân Tây Ban Nha kém cỏi mà vì người Mỹ (tưởng là) hiền lành. Người Mỹ mà quân cách mạng Phi, từ đầu, tưởng lầm một cách ngây thơ rằng họ là những đồng minh đáng tin cậy để cùng chống lại thực dân Tây Ban Nha. Không thể tự mình xử dụng quyền tự quyết, người Phi đã tạo ra một dân tộc bị rối rắm về căn cước cuả mình và vị thế của đất nước mình trên thế giới, vì cuộc tranh đấu cho độc lập cũng là cuộc tranh đấu cho bản sắc của dân tộc. Rõ ràng như Ninoy Aquino đã viết: “Dân tộc Phi bị hoang mang về bản sắc của họ. Họ là dân Á châu nhưng không là Á châu trong mắt những dân Á châu khác và họ cũng không là Âu châu trong mắt những người Âu châu.”   

Ảnh hưởng sâu đậm của người Mỹ trên tâm thức của người Phi, đặc biệt là thành phần người Phi ưu tú, được thấy rõ qua lời tuyên bố của Salvador P. Lopez, cựu Đại sứ Phi Luật Tân tại Hoa Thịnh Đốn, trong cố gắng bênh vực chế độ thuộc địa Mỹ đã cho rằng ngoài những phúc lợi khác, nước Mỹ còn giúp “xã hội Phi Luật Tân phát triển theo đường hướng dân chủ.”   

Một quốc gia phân rẽ.

Trong những phim lịch sử Phi Luật Tân, người ta thường nhận rõ tinh thần chống Tây Ban Nha và Nhật Bản. Điều đặc thù của phim Heneral Luna là đã đưa ra một cách toàn vẹn, không những các gian dối của người Mỹ - điều đình riêng với Tây Ban Nha để mua lại Phi Luật Tân [với giá 20 triệu Mỹ kim thông qua Hiệp định Paris 1898] mà không cho đồng minh Phi biết – mà còn cả sự tàn bạo đối với thường dân Phi.

Cuộc chiến tranh Mỹ-Phi đã làm cho hàng trăm ngàn người Phi bị thiệt mạng. Phần đông là người dân bình thường đã không chịu nổi đói khát và cực khổ của cuộc chiến dai dẳng. Cũng có những hành động bạo tàn bừa bãi của quân lính Mỹ trong khi một số khác thì khoái trá với những chiến bại của quân cách mạng Phi với sự mừng rỡ độc ác. Một quân nhân Mỹ dã coi chuyện bắn giết những quân thù đang chạy trốn “còn vui hơn cả bắn các con gà tây.” Theo chủ nghĩa Manifest Destiny (Tuyên ngôn Sứ mệnh), Tổng thống Mỹ William McKinley đã phê chuẩn một dự án trong chế độ thuộc địa để “giáo dục, nâng đỡ, văn minh hoá và Thiên Chúa giáo hoá dân Phi Luật Tân.” Sự áp bức dân tộc Phi đã được dấu sau bề ngoài đế quốc mộ đạo và miệt thị họ như một loài dân man rợ.

Tuy vậy, phim Heneral Luna chắc chắn không phải là một phim chống Mỹ rẻ tiền mà là một phim nghệ thuật với luận đề chiếu rọi lên tình trạng chia rẻ nội bộ trong lực lượng cách mạng Phi, một sự chia rẻ còn kéo dài cho đến ngày hôm nay. Tướng Antonio Luna (1866-1899) thuộc giống dân Ilocano lớn lên ở thủ đô Manila và được giáo dục theoTây phương, là một người vừa ái quốc vừa [có tinh thần] quốc tế. Theo các tướng lãnh Mỹ như James F. Bell và Robert Hughes, thì Luna thật sự là vị Tướng duy nhất của Phi Luật Tân. Và ông ta cố gắng tối đa để tạo lập một quân đội Phi hiện đại và chuyên nghiệp không bị phân rẽ bởi tinh thần bộ lạc và phân biệt chủng tộc.   

   

Từ khởi đầu của cuộc chiến Mỹ-Phi, thiên tài quân sự của Tướng Luna đã tạo khủng hoảng cho quân Mỹ xâm lược vốn vẫn yên chí rằng dân địa phương không thể tổ chức được một cuộc kháng chiến tinh vi như vậy. Xuất thân từ một nền giáo dục mới, Tướng Luna sử dụng những chiến thuật quân sự tân kỳ để chống lại quân đội Tây phương bằng chính kỹ thuật của họ. Nhưng dầu sao thì Tướng Antonio Luna chưa phải là Tướng George Washington.  Tính khí nóng nảy, mệnh lệnh không được thi hành, thương vong của chiến tranh đã đánh gục người hùng. Cuốn phim đã trình bày một cách đau đớn Tướng Luna tranh  đấu với nội tâm và kết quả là ông đã trút cơn giận một cách sai lầm lên trên những người dân vô tội, những người dân Phi mà đúng ra là ông phải bảo vệ triệt để.

Tướng Luna không phải là một nhà lãnh đạo lý tưởng vì ông không nhận ra sự cần thiết của khả năng kêu gọi, khuyến dụ, và xây dựng đồng thuận của một nhà lãnh đạo. Như nhà sử học Phi Luật Tân Vincente Rafael giải thích: Luna và các đồng chí cách mạng “chưa bao giờ có một chương trình để giải quyết vấn đề bất cân bằng trong xã hội … chưa bao giờ có kế hoạch phân phối lại đất đai hoặc dân chủ hoá các liên hệ trong xã hội.”

Nhưng người ta vẫn không thể phủ nhận được quyết tâm của Tướng Luna để đạt được độc lập cho Phi Luật Tân dù ông có nhiều điểm yếu. Tướng Luna ăn nói lỗ mãng (là để giữ gìn kỷ luật quân đội), thường hay nạt nộ (là để ngăn ngừa tình trạng bất tuân thượng lệnh và để động viên tinh thần quân sĩ), và tính khí cộc cằn (là để ngăn chận tinh thần bộ lạc và chia rẽ trong hàng ngũ lãnh đạo Phi Luật Tân) phải được đánh giá trong phạm vi đau thương của tiến trình xây dựng quốc gia, đặc biệt khi một quốc gia non trẽ đang vừa phải đối mặt với hết cường quốc thực dân nầy đến cường quốc thực dân khác, vừa phải đấu tranh với những chia rẽ nội bộ xấu xa .

Từ tác phẩm Peasants into Frenchmen (Nông dân trở nên người Tây) của Eugen Weber xuất bản năm 1976 – nói về mất của và mất gốc là phần chính trong tiến trình xây dựng quốc gia của người Pháp và sự vươn lên của nước nầy thành một siêu cường – cho đến tác phẩm Civilization (Văn Minh) của Niall Ferguson xuất bản năm 2012 - nói về tiến trình hiện đại hoá hỗn loạn và áp chế của Nhật Bản dưới thời Minh Trị Khôi phục đã đưa nước Nhật đạt được độc lập và phẩm giá - người ta phải trực diện với một sự thật đau lòng là muốn xây dựng quốc gia, đặc biệt là trong thế kỷ 18 và 19, một tiến trình tự nó đã đầy sắt máu, con người phải hoán đổi lòng trung thành với gia đình và gia tộc qua, theo chữ của Benedict Anderson, “một cộng đồng tưởng tượng” gọi là quốc gia.

    

Peasants Into Frenchmen, Eugen Weber, Stanford University Press, 1976

Civilization, Niall Ferguson, Penguin Books, 2012

Vụ ám sát Tướng Luna một cách tàn bạo do âm mưu của các đồng chí của ông ta, những người không thấy giá trị trong tính ngạo mạn của Luna, và đặt thù hằn cá nhân lên trên nền độc lập của quốc gia, nên được coi như một bài học cảnh báo, nhắc nhở rằng kẻ thù lớn nhất của Phi Luật Tân không phải là người ngoài mà chính là chia rẽ nội bộ và lòng trung thành hẹp hòi đã chặn bước đi của tiến trình xây dựng quốc gia ngay cả cho đến bây giờ.     

Richard Javad Heydarian

Lý Nguyên Diệu phỏng dịch (9/2015)

■ Nguyên bản Anh ngữ: Philippines' Forgotten Revolution: General Luna and the Quest for Independence ( http://www.huffingtonpost.com/richard-javad-heydarian/philippines-forgotten-rev_b_8199354.html?ncid=txtlnkusaolp00000592  ) Posted: 09/26/2015 12:31 am EDT Updated: 09/26/2015 12:59 pm EDT

■ Tác giả: Richard Javad Heydarian. Academic, policy adviser, and author of "Asia's New Battlefield: US, China, and the Struggle for Western Pacific" (“Chiến Trường Mới Ở Á Châu: Mỹ, Trung Quốc và Cuộc Tranh Chấp Biển Tây Thái Bình Dương.”)