TỪ GHI CHÉP VỀ VƯƠNG THÚY KIỀU TRONG MINH SỬ
ĐẾN TRUYỆN KIỀU CỦA NGUYỄN DU
Nguyễn Cẩm Xuyên
Truyện
Kiều của Nguyễn Du chiếm địa vị cao nhất
trong văn học nước ta. Kiềukhông chỉ phổ
biến rộng trong giới bình dân mà cả ở hàng trí thức, quí tộc, vua chúa… vẫn
thích. Tương truyền vua Tự Đức mê đọc Kiều đến nỗi
sách mòn đứt chỉ khâu, phải đóng gáy lại đến 3 lần.
Từ
thực tế ấy, rõ ràng không có tác phẩm nào được chú ý nhiều đến vậy. Hơn thế
nữa, truyện còn gây nên những tranh cãi kịch liệt xuất phát từ những quan điểm
mâu thuẫn nhau. Khi mới được phổ biến, nhiều nhà Nho vẫn bài bác:
Đàn ông chớ kể Phan Trần
Đàn bà chớ kể Thúy Vân, Thúy Kiều.
“kể” ở đây là đọc, là ngâm lên cho người
khác cùng nghe, cùng thưởng thức. Tam tòng, tứ đức cứng nhắc của đạo Nho đã
khiến người ta dị ứng với những chuyện tình vượt ra ngoài vòng lễ giáo âu cũng
là điều dễ hiểu; ấy vậy mà Kiều vẫn có sức
sống mạnh mẽ. Người ta không chỉ đọc mà còn đố Kiều, lẩy Kiều, bói Kiều, vịnh Kiều, tập Kiều…; cứ thế trải
qua hơn trăm năm, đến đầu thế kỉ XX thì nhóm tân học
Trần Trọng Kim, Nguyễn Văn Vĩnh, Phạm Quỳnh… khen ngợi Truyện Kiều đến tột
cùng. Trên Nam Phong tạp chí, học giả Phạm Quỳnh đã từng viết: “… trước truyện Kiều không
có sách gì hay bằng truyệnKiều, mà sau truyện Kiều cũng
không có sách gì hay hơn truyện Kiều nữa…”. Ngày 8
tháng 12 năm 1924, trong lễ giỗ Nguyễn Du tại Hà Nội, Phạm Quỳnh - lúc này
đang là chủ bút báo Nam Phong - trước hơn hai nghìn người đã hùng hồn tuyên
bố “Truyện Kiều còn, tiếng ta còn. Tiếng ta còn, nước ta còn”.
Kể từ đó người tham gia tranh luận nhiều vô kể. Có người đồng ý, có kẻ nặng lời
chỉ trích.
Truyện Kiều ở nước ta nổi tiếng là vậy mà nhân vật, cốt
truyện lại là của sử sách Trung Hoa. Việc này cũng dễ hiểu bởi nước ta thâm
nhập văn hóa Trung Hoa đã lâu đời. Các nhà Nho nước ta học chữ Hán, đọc sách
Tàu thì thơ văn sáng tác chịu ảnh hưởng sách vở Trung Hoa là điều không tránh
được. Nguyễn Du cũng không ở vào biệt lệ; vậy nhưng tuy mượn cốt truyện của Tàu
mà các vật liệu khác tạo nên tác phẩm lại là thuần Việt: từ tính cách, ngôn ngữ
nhân vật, các tình tiết truyện đến từng suy nghĩ, thái độ, cách ứng xử của các
nhân vật…đều mang màu sắc đặc trưng của người Việt. Đọc Truyện Kiều: nhân vật trong truyện là những con người
thuần Việt Nam không lẫn vào đâu được, khác xa tính cách nhân vật trong các
truyện về Vương Thúy Kiều từ Minh cho đến Thanh của Trung Hoa.
Từ Minh sử đến "Vương Thuý Kiều truyện"
Vương Thúy Kiều là người thật ở đời Minh về sau trở thành
nhân vật trung tâm của nhiều tiểu thuyết và một số vở kịch, tuồng như Tứ Thanh Viên của Từ Văn Trường(1) Hổ phách thỉ của
Diệp Trĩ Phỉ, Song Thúy viên của Hạ Bỉnh
Hoành... rồi trở thành nhân vật chính trong Truyện Kiều của Nguyễn Du. Mấy mươi năm trước, nói
đến nguồn gốc Truyện Kiều, nhiều sách – kể cả một
số sách giáo khoa trong nhà trường ở cả hai miền Nam Bắc – thường chỉ nhắc đến Kim Vân Kiều truyện của Thanh Tâm tài nhân mà bỏ
qua nhiều tác phẩm khác đời Minh đã viết về cuộc đời Vương Thúy Kiều.
Trước tiên, cần nói đến bộ sách Trù Hải Đồ Biên do quan Tổng đốc đời Minh là Hồ
Tôn Hiến soạn gồm 13 quyển; ở quyển 9 có bài Kỷ tiễu Từ Hải bản mạt (2) (ghi chép ngọn ngành việc đánh dẹp Từ Hải)
kể lại chuyện quân Minh đánh nhau với quân Oa (3) vào năm Bính Thìn (1556) đời Gia Tĩnh. Lúc
này Từ Hải, một tướng cướp biển, mang hơn 1 vạn quân từ sào huyệt ở Sạ Phố
xuống Hàng Châu càn quét các vùng Tô Châu, Hồ Châu, uy hiếp Kim Lăng. Thế giặc
mạnh, Hồ Tôn Hiến phải dùng mưu dụ hàng rồi trở ngược lại đánh bằng hỏa công.
Từ Hải thua trận nhảy xuống sông. Quân Hồ Tôn Hiến bắt được 2 thị nữ, một người
tên Vương Thuý Kiều, một người tên Lục Châu, vốn xuất thân từ ca kỹ. Hai thị nữ
khóc và chỉ chỗ Hải trầm mình; quân sĩ vớt Từ Hải lên chém lấy thủ cấp mang về…
"Kim Vân Kiều Truyện", hưu danh "Song Kì Mộng", "Song Hợp Hoan"
(Kim Vân Kiều truyện của Trung Quốc còn có tên là Song Kí Mộng, Song Hợp Hoan
Về sau lại có thêm nhiều tác phẩm nữa kể chuyện Vương Thúy Kiều là Hồ Thiếu Bảo bình Oa chiến công của Chu Tiếp, Vương Thúy Kiều truyện của Dư Hoài, Lý Thúy Kiều truyện của Đới
Sĩ Lâm, Sinh báo Hoa Ngạc ân, tử tạ Từ Hải nghĩa củaMộng Giác Đạo Nhân (4) và Vương Thúy Kiều truyện của
Hồ Khoáng. Trong truyện, Từ Hải đã được miêu tả là một anh hùng bên cạnh phu
nhân là Vương Thúy Kiều. Các truyện càng về sau càng hư cấu thêm nhiều
nhân vật, nhiều tình tiết, biến chuyện có thật của lịch sử thành tiểu thuyết kì
tình; riêng truyện của Mộng Giác Đạo Nhân và Dư Hoài (5) đã là tiểu thuyết luận đề, tập trung vào chủ
đề tư tưởng rất hợp khẩu vị của giới bình dân: người phụ
nữ rất đỗi tầm thường trong xã hội mà lại trung nghĩa, khí tiết hơn hẳn các bậc
trượng phu, hơn cả những đại nhân, quan lại như Hồ Tôn Hiến. Mở đầu
truyện, mặc dù Mộng Giác Đạo Nhân đã nêu gương Muội Hỉ, Đát Kỉ, Bao Tự, Trương
Lệ Hoa, Dương Quý Phi… làm“hoang khí chính sự, chí táng
quốc gia” trước khi kể chuyện Vương Thúy Kiều nhưng tựu trung
lại tô điểm cho nhân vật này nhiều hào quang khiến hình ảnh người phụ nữ trong
xã hội được đề cao: Vương Thúy Kiều không chỉ đẹp về hình vóc mà còn đẹp cả về
tư cách, phẩm hạnh, là người trung hiếu vẹn toàn lại rất nghĩa khí: sẵn sàng
liều mình khi ân nhân tử nạn.
Từ tiểu thuyết Minh-Thanh đến Truyện Kiều của Nguyễn Du
Trong tất cả các sách viết về Vương Thúy Kiều của Trung Hoa
thì Sinh báo Hoa Ngạc ân, tử tạ Từ Hải nghĩa của Mộng
Giác Đạo Nhân và Vương Thúy Kiều truyện của Dư
Hoài là đã bắt đầu đậm chất tiểu thuyết và đã kể về cuộc đời Kiều khá tỉ mỉ:
Vương Thúy Kiều là người Lâm Tri, thuở nhỏ bị bán vào
kĩ viện, lấy họ Mã, thường gọi là Mã Kiều nhi. Tuy còn
nhỏ nhưng đẹp và thông minh, lại hát hay, đàn giỏi, thổi sáo cũng hay nên được
nhiều người mến chuộng; vậy nhưng tính tình nhã đạm, không thích trang sức và
cũng không thích nghề chiều chuộng khách nên giả mẫu lấy thế làm giận, thường
chửi đánh. May có được một chàng thiếu niên giàu có chuộc ra, thuê nhà cho ở,
đổi tên là Vương Thúy Kiều. Về sau lại gặp La Long Văn, một hào phú có cảm tình
thường chu cấp, đi lại với Kiều và nuôi thêm cho một hầu gái là Lục Châu. Lúc
này có một tướng cướp là Từ Hải, gặp lúc quẫn bách lẻn trốn vào ở nhờ nhà Thúy
Kiều.
Từ Hải nguyên là Minh Sơn Hòa Thượng,
tu tại chùa Hổ Bào ở Hàng Châu. Long Văn gặp Từ Hải, đánh giá Hải là tráng sĩ
nên cùng giao tiếp, lại đem cho Lục Châu làm hầu gái. Sống cùng La Long Văn một
thời gian, Từ Hải từ biệt lên đường quyết lập chí dựng cơ đồ, chiêu tập bọn thảo
khấu quay về xâm chiếm Giang Nam, vây đánh Tuần phủ Nguyễn Ngạc. Thật bất ngờ,
trong một trận đánh, quân sĩ lại bắt được Thúy Kiều và Lục Châu. Mừng lắm, Từ
Hải lập Thúy Kiều làm phu nhân, thường cùng cho dự bàn quân cơ. Lúc này thế lực
Từ Hải đã mạnh; triều đình phải cử Tổng đốc Hồ Tôn Hiến ở Triết Giang đánh dẹp.
Hồ Tôn Hiến nhiều mưu lược, thấy thế lực của Từ
Hải mạnh bèn cho Hoa lão nhân đến dụ hàng. Từ Hải nổi giận bắt trói Hoa
lão nhân. May cho Hoa là lúc này tuy Kiều hết sức được yêu chiều nhưng vẫn canh
cánh nỗi nhớ cố hương, mong sớm được đoàn viên bèn bàn với Từ tha chết cho Hoa.
Hoa trở về báo với Tôn Hiến là thế giặc đang mạnh, chưa thể đánh nhưng xem ra
Vương phu nhân có vẻ có ngoại tâm, ta có thể nhân đây mà thắng giặc.
Tôn Hiến có biết La Long Văn là ân nhân cũ của Từ Hải và
Thúy Kiều bèn dùng Văn để dụ hàng. Long Văn đến dinh, được Từ Hải ân cần tiếp
đãi lại cho gọi phu nhân cùng Lục Châu ra chào. Trở về, Long Văn bàn với Hồ Tôn
Hiến dùng kế đem châu báu lo lót Thúy Kiều, vận động Từ quy hàng. Đúng như ý
nguyện, Kiều ra sức khuyên Từ Hải quy phục triều đình. Nghe lời Thúy Kiều, Từ
Hải ước hàng cùng Tôn Hiến, không phòng bị gì. Tôn Hiến dùng hỏa công đánh giặc
tan tác. Từ Hải nhảy xuống sông bị quan quân vớt lên chém đầu. Trong tiệc khao binh,
Tôn Hiến bắt Thúy Kiều hát và chuốc rượu. Lúc quá chén, Tôn Hiến cũng giở trò
đùa cợt. Hôm sau tỉnh rượu, sợ mất thể diện trọng thần, Tôn Hiến đem Thúy Kiều
gả cho tù trưởng Vĩnh Thuận. Lúc sang sông, Kiều khóc lớn rồi đâm đầu xuống
nước tự trầm.
Truyện của Dư Hoài tuy đã khá gần với Truyện Kiều nước ta
song chưa xây dựng đoạn Kim Kiều tái hợp.
Kiều chết trên sông Tiền Đường là hết chuyện. Cuộc đời Kiều chưa chứng minh cho
tư tưởng Thiên mệnh và Nhân quả. Phải
đợi đến đời Thanh, Kim
Vân Truyện Kiều của Thanh Tâm tài nhân mới thực sự có cốt truyện gần
giống với truyện Kiều của ta.
Dương Quảng Hàm trong Việt Nam văn học sử yếu cho
rằng Truyện Kiều nước ta đã xuất phát từ Kim Vân Kiều truyện của
Thanh Tâm tài nhân. Học giả Phạm Quỳnh cũng có ý kiến tương tự: “…Nguyên bộ tiểu thuyết Tàu mà cụ phỏng theo để đặt ra truyện Kiều đề
là “Thanh Tâm tài nhân lục”, không biết rõ tác giả là ai, soạn vào đời nào,
nhưng truyện với lời văn cũng tầm thường, ngoài mấy bài từ điệu có vẻ thanh tao
lưu loát, không có đặc sắc gì. Nhưng bộ tiểu thuyết ấy cũng không phải là
truyện đặt ra cả, có lẽ căn cứ ở sự thực mà kết cấu ra…”
Vậy là lúc này Phạm Quỳnh chưa thể xác định được Thanh Tâm tài nhân là ai vàKim Vân Kiều truyện viết khi nào, riêng Dương
Quảng Hàm thì cho rằng: “Tuy là không biết tác giả tên
thực là gì và sống về đời nào nhưng các việc kể trong tiểu thuyết đều thuộc về
đời Gia tĩnh nhà Minh tức là tự năm 1522 đến năm 1566, mà sách ấy lại do Kim
Thánh thán sống tự năm 1627 đến năm 1662 phê bình, vậy theo đấy ta có thể biết
được rằng sách ấy làm vào khoảng cuối thế kỷ thứ XVI hoặc đầu thế kỷ thứ XVII”.
Đến nay vẫn tồn tại nhiều giả thuyết về Thanh Tâm tài nhân, chưa ai khẳng định
được đích xác.
Như vậy qua khoảng thời gian dài, một câu chuyện có thật
trong lịch sử Trung Hoa đã trở thành một tiểu thuyết kỳ tình sau khi trải qua
cả một quá trình sửa đổi thêm thắt nhiều tình tiết, nhân vật. Từ một con hát
nơi kĩ viện, thường bị giả mẫu chửi đánh vì không chịu chiều đãi khách, Mã Kiều nhi đã thành một tiểu thư xuất thân nơi
khuê các, có cuộc tình đầy hoa mộng với văn nhân Kim Trọng - một nhân vật không
hề có trong đời thực của Vương Thúy Kiều; rồi cuộc đoàn viên sau 15 năm lưu
lạc đến đời Thanh được thêm vào là nhằm phục vụ chủ đề “ở hiền
gặp lành”, một chủ đề quen thuộc trong văn chương Đông Á…
Có lẽ tất
cả những cải biên này là sự phối hợp giữa những chuyện kể dân gian với sức
tưởng tượng phong phú của nhà văn đời Minh-Thanh qua hơn 200 năm… rồi sau khi
đến Việt Nam, nhân vật Vương Thúy Kiều lại được khoác lên một diện mạo hoàn
toàn mới: sau khi lược bớt một số đoạn, thay đổi nhiều tình tiết, truyện đã trở
nên ý vị hơn, đậm tình người hơn, tính cách nhân vật trở nên nhất quán hơn,
cách ứng xử cân phân hơn, nhân hậu hơn…
Nguyễn Cẩm
Xuyên
CHÚ THÍCH:
(1) Từ Văn Trường (Từ
Vị), một nhà văn đời Minh, có nhiều bút danh: Thiện Tri, Thanh đằng, Điền Thủy
Nguyệt, là mặc khách của Hồ Tôn Hiến.
(2) TRÙ HẢI ĐỒ BIÊN 籌海圖編 là bộ sách do Hồ Tôn Hiến soạn, gồm họa đồ vẽ các vùng biển
thường bị quân hải khấu Nhật xâm phạm và các kế hoạch trù định nhằm giữ gìn an
ninh vùng biển. Bài Kỷ tiễu Từ Hải bản mạt 纪剿徐海本末 chép ở quyển 9 của bộ sách này là do
Phó sứ Mao Khôn, thuộc cấp theo lệnh Hồ Tôn Hiến ghi chép, đã kể lại khá tỉ mỉ
cuộc đánh dẹp Từ Hải. (Hồ Tôn Hiến - Trù Hải Đồ Biên,
Cảnh Ấn Văn Uyên Các, Tứ Khố Toàn Thư, sách thứ 343. Đài Bắc, Đài Loan; Thương
Vụ ấn thư quán, 1983)
(3) Oa 倭 : lùn. Người Nhật bản xưa thấp bé nên người Trung Hoa gọi
là Oa nhân倭
人(người lùn), nước Nhật là Oa quốc 倭国 , cướp biển từ Nhật sang gọi là Oa
khấu 倭寇
(giặc lùn). Chữ Oa vẫn hay bị đọc nhầm là Nụy
(4) Đây là hồi thứ 7 của tập truyện 三刻拍案惊奇Tam Khắc Phách Án Kinh Kì đời
Minh của 梦觉道人 Mộng Giác Đạo Nhân. .
Dư Hoài 余怀（1617—？）tự
là Đạm Tâm, học giả, nhà thơ, nhà văn nổi tiếng đất Giang Nam đời Minh
mạt-Thanh sơ.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét