CON ĐƯỜNG ĐI ĐẾN VĂN MINH LÀ DÂN CHỦ
Cao Huy
Thuần
"Thế
nào là một dân tộc văn minh?", muốn trả lời câu hỏi ấy phải trả lời câu
hỏi: "Thế nào là văn minh? Văn minh là gì?". Mỗi vấn đề định nghĩa
này thôi, bao nhiêu là phức tạp. Có ai đồng ý với ai đâu? Mỗi tác giả lớn có
một giải đáp riêng, lắm khi trái ngược từ căn bản.
Văn minh là gì: ba điểm mấu chốt
Điểm căn bản đầu tiên là sự dùng lẫn
lộn giữa "văn minh" và "văn hóa" - "civilisation"
và "culture" - mà "văn hóa" lại cũng gây bất đồng trong
định nghĩa. Lịch sử của hai từ "văn minh" và "văn hóa" rất
dài, rất xưa ở Âu châu. Lúc đầu, "văn minh" bao hàm hai lĩnh vực: vật
chất và tinh thần. Rồi từ "văn hóa" xuất hiện, và nhiều tác giả có
khuynh hướng phân biệt, trao phần tinh thần cho văn hóa, phần vật chất cho văn
minh.
Văn
minh là gì? Có người nói: "đó là đường sá, hải cảng, bờ sông". Nhưng
người khác bác bỏ: "văn minh là phải có một tối thiểu khoa học, nghệ
thuật, trật tự, đạo đức..." Nghĩa là tất cả những gì mà con người thu thập
được như vốn liếng đã tạo ra. Vậy điểm đầu tiên phải ghi là biên giới giữa tinh
thần và vật chất không rõ ràng: văn minh là tinh thần hay vật chất, hay lẫn lộn
cả hai?
Điểm
thứ hai là việc sử dụng từ "văn minh" cho cá nhân hay tập thể. Ta có
thể nói: "một người văn minh"? Hay chỉ nên dùng từ ấy cho một xã hội,
một nước, một vùng? Thông thường, ta vẫn nói: "Đừng nhổ nước miếng bừa
bãi, hãy cư xử như một người văn minh". Ấy là nói về cá nhân. Và ta lại
nói: "Văn minh Trung Hoa khác với văn minh Nhật Bản", "văn minh
Tây phương không giống văn minh Đông phương". Ấy là nói về tập thể. Ngày
nay, từ "văn minh" hay dùng cho tập thể. Chẳng hạn quyển sách danh
tiếng một thời và hứng chịu chỉ trích cũng lắm của Samuel Huntington mang nhan
đề là "Va chạm giữa các nền văn minh". Câu hỏi đặt ra - một "dân
tộc văn minh" - nằm trong nghĩa tập thể này.
Thế
nhưng nó lại gợi ra một vấn đề lý thuyết sôi nổi, và đây là điểm phải ghi thứ
ba: Nói rằng một "dân tộc văn minh", thế chẳng phải hàm ý rằng có
những dân tộc không văn minh sao? Vậy thì thế nào là một dân tộc không văn
minh? Lấy tiêu chuẩn gì chính xác để phân biệt? Nói như thế cũng hàm ý rằng có
nấc thang giá trị để phê phán: dân tộc này văn minh cao hơn dân tộc kia. Thế
nào là cao, thế nào là thấp, dựa trên tiêu chuẩn gì? Đây không phải chỉ là một
vấn đề lý thuyết. Đây là một nhục nhã mà dân tộc ta phải nuốt trong suốt trăm
năm thuộc địa. Thực dân xâm chiếm nước ta dưới danh nghĩa mang lại ánh sáng văn
minh cho dân tộc ta, mù lòa trong đêm tối. Ta là bán khai? Âu châu thời Trung
cổ là văn minh? Văn minh gì mà Thập tự quân giết người như ngóe chỉ vì khác tôn
giáo? Nước Bồ Đào Nha gởi hải thuyền qua Nam Mỹ để "nghiên cứu" xem
dân "da đỏ" có linh hồn không, ấy là văn minh? Dân "da đỏ"
dìm xác của người da trắng vào nước để xem da ấy có sình thối không, ấy là bán
khai? Hai thái độ có khác gì nhau? Việt Nam ta man di mọi rợ thật chăng khi ông
Trung Hoa tự cho mình là tinh túy ở trung tâm?
Câu trả lời từ ba vị thầy
Ít
nhất ba điểm nói trên làm tôi lúng túng để trả lời. Tôi đành phải hỏi ý ba tác
giả được xem là bậc thầy, không phải chỉ ở Pháp mà cả trên quốc tế. Trước hết
là nhà sử học Jacques Le Goff.
Về thắc mắc thứ nhất, tinh thần hay vật chất, ông trả lời: "Cái đẹp, công
lý, trật tự...". Nghĩa là những yếu tố tinh thần. Xin trích nguyên văn: "Văn
minh dựa trên sự tìm tòi và thể hiện của một giá trị cao hơn, trái với văn hóa
được xem như là toàn thể những tập tục và những thái độ. Văn hóa nói chuyện
dưới đất, văn minh siêu việt trên cao. Cái đẹp, công lý, trật tự....Các nền văn
minh được xây dựng trên những yếu tố đó. Ví dụ việc sử dụng đất: văn hóa sản
xuất ra lợi ích, gạo, trong khi văn minh sản sinh ra cái đẹp bằng cách tạo vườn".
Ông
nói: vườn Nhật khác với vườn Tàu, và cái khác ấy chịu ảnh hưởng của tôn giáo và
tâm linh. Vườn Anh cũng khác với vườn Pháp. Một bên tôn trọng vẽ thiên nhiên,
dễ gợi lên tình cảm lãng mạn, mơ mộng; một bên bài trí có hệ thống, ngay hàng
thẳng lối, biểu lộ tinh thần duy lý của con cháu Descartes. "Văn hóa
đặt ưu tiên cho ý nghĩ về thực dụng, về an ninh, về giàu có, khác với văn minh
đặt giá trị trên tâm linh và thẩm mỹ" (Le Monde 23-1-2014).
Đặt
văn minh trên tiêu chuẩn tinh thần như vậy, không thể nói văn minh nào cao hơn
văn minh nào. Ai dám nói vườn Anh đẹp hơn vườn Pháp, vườn Tàu cao cấp hơn vườn
Nhật? Thế nhưng phần đông định nghĩa ngày nay không đặt văn minh ở trên cao,
văn hóa ở dưới thấp như vậy. Văn minh, theo phần đông, liên quan đến những yếu
tố vật chất hơn là tinh thần, tuy rằng không phải gạt bỏ hoàn toàn yếu tố tinh
thần. Chỉ định nghĩa như vậy mới bảo vệ được quan điểm cho rằng có văn minh
cao, văn minh thấp. Bởi vì, nếu dựa trên những yếu tố vật chất (kỹ thuật, khoa
học, kinh tế...) thì mới đưa ra được ý niệm Tiến Bộ, mà đã nói Tiến Bộ thì quả
thực có xã hội này chậm tiến bộ hơn xã hội kia. Từ hồi thế kỷ 18, các tác giả
đã nói đến sức năng động của các xã hội Âu châu trên lĩnh vực kinh tế, triết
lý, khoa học, so với tình trạng trì trệ của các xã hội Á châu và Trung Đông.
Montesquieu khẳng định: tư tưởng ở Âu châu biến chuyển, trong khi Á châu cứ nhai
đi nhai lại quá khứ. Trên đường tiến bộ, Cách mạng Pháp hạ bệ một giai cấp gắn
liền với quá khứ, đưa một giai cấp khác lên, năng động hơn. Sau đó đến phiên
cách mạng kỹ nghệ làm đảo lộn xã hội lần nữa, mang lại thịnh vượng hơn. Văn
minh, mà cơ sở nòng cốt là vật chất, làm biến đổi thượng tầng, hoạt động xã hội
phát triển lên, con người mở mang hơn, tự do hơn, nhân loại tiến bộ hơn.
Nhận
định nghĩa văn minh như vậy, dựa trên tiến bộ kỹ thuật, khó mà không thấy địa
vị ưu thắng của Âu châu ngày trước và cả Tây phương bây giờ. Tôi là dân thuộc
địa cũ, ấm ức cái nhục ngày xưa, cho nên tìm đến một ông thầy khác nhận định về
tiến bộ của cả nhân loại, không riêng gì của Âu châu trong một khoảng thời gian
nhất định, nghĩa là từ thế kỷ 17, 18. Nhìn tổng thể cả nhân loại như vậy thì
tiến bộ là gì? Tôi tìm đến ông thầy thứ hai, Claude Lévi-Strauss. Nhà nhân chủng học này phân biệt hai loại xã
hội: "xã hội lạnh" và "xã hội nóng". "Xã
hội lạnh" hoạt động như đồng hồ, "xã hội nóng" hoạt động như
động cơ hơi nước. Các "xã hội lạnh" (xã hội tiền sử chẳng hạn) có văn
hóa nhưng không có lịch sử vì chỉ lặp đi lặp lại y hệt, từ thế hệ này qua thế
hệ khác, tránh mọi thay đổi về kỹ thuật, cách sống, thân tộc hay cách tổ chức
quyền lực. Các "xã hội lạnh" có khuynh hướng sẽ biến mất, bị nuốt, bị
phá hủy bởi các "xã hội nóng". Ngày nay, ai cũng biết "xã hội
nóng" là các xã hội nào. Ai cũng biết xã hội nào năng động, sáng tạo trong
mọi lĩnh vực khoa học, kỹ thuật, kinh tế, mỹ thuật, giáo dục, tổ chức xã hội...
Và ai chắc cũng lo, không biết xã hội ta có đang nguội dần không? Hôm nay cái
đồng hồ đều đặn gõ 12 tiếng, ngày mai cũng đều đặn leng keng 12 tiếng y hệt, và
ngày kỉa, ngày kia, ngày kìa cũng vẫn 12 tiếng ấy, biết rồi khổ lắm nói mãi.
Làm
tổng hợp trên các điều vừa nói - vật chất và tinh thần, cá nhân và tập thể,
tiến bộ và trì trệ - tôi đi đến kết luận của một ông thầy thứ ba, nhà xã hội
học Edgar Morin: "Văn
hóa là toàn thể những niềm tin, những giá trị đặc thù của một tập thể riêng
biệt. Văn minh là những gì có thể thuyên chuyển từ tập thể này qua tập thể
khác: kỹ thuật, kiến thức, khoa học…Chẳng hạn văn minh Tây phương mà ngày nay
đã lan ra toàn cầu hóa, là một văn minh được định nghĩa là toàn thể những phát
triển về khoa học, về kỹ thuật, về kinh tế".
Nhưng
ông nói thêm một điều quan trọng: "Và chính văn minh Tây phương ấy ngày
nay đang mang đến nhiều hậu quả tiêu cực hơn là tích cực. Đây là điều cần phải
cải tổ, nghĩa là cần phải có một chính sách văn minh" (Le
Monde 3-1-2008).
Nhà
sử học Jacques LeGoff, nhà nhân chủng học Claude Lévi-Strauss
và
nhà xã hội học Edgar Morin
Văn minh và văn hoá
Đoạn sau trùng ý với Lévi-Strauss.
Nhà nhân chủng học này mượn từ "entropie" trong nhiệt động học để nói
rằng văn minh có khuynh hướng tiến đến tình trạng xáo trộn của hệ thống: gia
tốc dân số, tranh chấp xã hội, cạnh tranh kinh tế, đụng độ vũ trang, chạy đua
khí giới, chiến tranh, vắt kiệt tài nguyên, phá hủy thiên nhiên, tiêu thụ phung
phí... Làm sao chữa lại những hậu quả "tiêu cực" ấy? Lévi-Strauss cậy
đến văn hóa, và văn hóa theo ông là tâm linh, đạo đức, triết lý, nghệ thuật và
chính trị. Chính trị theo nghĩa nguyên thủy của Hy Lạp ngày xưa: là cách tổ
chức nhà nước thế nào để đạt được phúc lợi chung. Ta thấy đó, ta trở lại với
những gì ta nói từ đầu: sự lẫn lộn giữa văn hóa và văn minh.
Vậy
thì tôi cũng đành lẫn lộn thôi. Suy nghĩ như một người Việt Nam trong bối cảnh
hiện nay của Việt Nam, tôi trả lời rằng một dân tộc văn minh là một dân tộc có
văn hóa cao, nghĩa là năng động, nghĩa là không trì trệ, trên mọi phương diện,
vật chất cũng như tinh thần, đầu óc cá nhân cũng như tổ chức xã hội, quyền lực,
tiến bộ cùng với xu hướng của thế giới, nhưng không quên rằng mỗi người đều là
con cháu thừa tự.
Tôi
xin cắt nghĩa mấy chữ sau cùng. Mỗi sáng tạo, hủy diệt, hay mỗi biến chuyển của
một nền văn minh đòi hỏi phải có thời gian. Vì vậy, trong lịch sử các văn minh,
cũng như trong nếp suy nghĩ về văn minh, ý nghĩa thừa tự là căn bản. Một nền
văn minh được xây dựng lần hồi, làn sóng này tiếp theo làn sóng khác, về giá
trị, về tập tục, về niềm tin. Phải có thời gian để biến chuyển và để củng cố.
Để thâu nhận từ bên ngoài và để bảo tồn tận bên trong. Hiện nay, cách mạng tin
học và tình trạng toàn cầu hóa có khuynh hướng đồng hóa hết thảy mọi nền văn
minh. Nếu chạy theo "văn minh kỹ nghệ", tiến bộ vật chất một cách mù
quáng, không chừng ta thắp một cây hương cho tổ tiên nào không phải là của ta.
Con đường duy nhất: dân chủ
Riêng về mối tương quan giữa tập thể
và cá nhân, phải nhấn mạnh rằng một tập thể không thể văn minh nếu con người
trong đó không văn minh. Giáo dục, chính là để đào tạo nên những con người văn
minh. Và thế nào là con người văn minh? Là biết yêu Chân, Thiện, Mỹ. Yêu Sự
Thật, yêu Cái Tốt, Cái Đẹp. Chỉ nói Sự Thật mà thôi. Thế nào là yêu Sự Thật? Là
ghét Giả Dối, Nói Láo. Giáo dục là không dạy con trẻ đưa Nói Láo lên thành hệ
thống cai trị.
Nhưng
muốn có một nền giáo dục như vậy, tất nhiên phải đặt chính trị lên hàng đầu.
Bởi vì chính trị chỉ huy giáo dục. Xưa nay nhà trường chỉ có hai loại: nhà
trường dạy phán đoán và nhà trường không dạy phán đoán. Loại nhà trường sau là
để minh họa.
Cho
nên, cuối cùng, con đường phát triển đi đến văn minh của dân tộc không có cách
nào khác dân chủ. Bắt đầu bằng thực tâm muốn thực hiện dân chủ. Rồi có thể
không vội. Dân chủ hóa lần hồi. Nhưng làm đừng khác nói. Và người dân cứ lấy
sáng kiến mà làm. Bước tới chứ đừng bước lui. Và thấy rằng xu hướng dân chủ là
không tránh được, không trước thì sau thôi, bánh xe lịch sử sẽ nghiền nát mọi
chướng ngại.
Cao Huy Thuần
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét